Mutlu olabilmemizin büyük bir kısmı biyolojik ve psikolojik ihtiyaçlarımızın ne kadar karşılanmış olduğuyla ilişkilidir. Bir kısmı da romantik ihtiyaçlarımızın karşılanmasıyla ilgili olarak görülür. Ancak yaşam boyunca bu ihtiyaçlarımızın karşılanması her zaman ve/veya hepimiz için pek mümkün olmuyor. Bu noktada daha iyi hissedebilmek için birtakım becerilere de ihtiyaç duyuyoruz. Bu becerilerden birisi bilişsel esneklik. Bilişsel esneklik yeni ve/veya beklenmedik bir durum/problemle karşılaştığımızda baş edebilmemiz için bize yardımcıdır. Yapılan araştırmalar bilişsel olarak daha esnek olan kişilerin daha mutlu olabildiklerini göstermektedir.
Dünyaya gözümüzü açtığımız andan itibaren daha önce karşılaşmadığımız durumlarla karşılaşıyoruz ve her yeni duruma yönelik strateji belirlemek zorunda kalıyoruz. Hayat boyu karşımıza yeni durumlar çıkmaya devam ediyor ve her birine yönelik en doğru davranışın hangisi olduğuna karar verme sürecimiz devreye giriyor.
Böyle zamanlarda kazandığımız deneyimleri değiştirmeden katı bir biçimde kullanırsak işlevsel olmayan inançlar ve olumsuz otomatik düşünceler oluşmaktadır. Oysa çevresel koşullara göre bilişi değiştirme yetimizi sergileyebilirsek herhangi bir problemle karşılaştığımız zaman kendimizi engelleyen düşü nceler yerine duruma uygun çözümler üretebiliriz.
Bilişsel esneklik nedir?
Bilişsel esneklik kavramındaki “esneklik” bellekteki verilerin farklı durumlara uyarlanması anlamında kullanılır.
Bilişsel esneklik, beynin davranış ve düşüncelerini yeni, değişen ya da beklenmeyen olaylara adapte edebilmesidir. Bilişsel olarak esneksek sahip olduğumuz bilgi ve alışkanlıkları yeni bir sentez olarak ortaya koyabiliriz. Diğer bir deyişle bilişsel esneklik, yaptığımız eylemler işe yaramadığında, düşünce kalıplarımız işe yaramadığında bunu görmek ve duruma özgü gerekli değişiklikleri yaparak, alternatif seçimler üreterek yeni duruma uyum sağlama kabiliyetidir. Bilişsel olarak esnek olabildiğimizde zor bir durumla karşılaştığımızda hacıyatmaz gibi sağa sola yatarız ama sahip olduğumuz bilişsel elastikiyet bizim dağılmamamızı sağlar. Bilişsel esnekliğe sahip kişiler yeni bilgiyi alır, bilgiyi yönetir ve bu yeni bilgiyi hali hazırda var olan bilgisiyle harmanlar ve kullanır hale getirir.
Bilişsel esneklik neden gerekli?
Bilişsel esneklik planımız bozulduğunda ya da beklenmedik bir değişiklik olduğunda bize diğer seçenekleri düşünebilme imkanı sağlar.
Problem çözebilmemizde büyük rol oynar.
İşler planladığımız gibi gitmediğinde engellenmiş, çaresiz, hayal kırıklığına uğramış gibi hissetmeyiz. Fırtınalı durumlarda daha sakin kalabiliriz.
Bilişsel olarak esneksek zor durumları daha kolay atlatabiliyoruz. Öğrenme süreci devreye girdiğinde bilişsel esnekliğe sahipsek uygun stratejiler belirleyebiliyoruz, öğrenme sürecimizi yönetebiliyoruz. Bilişsel esnekliğe sahip kişiler:
Bir problemle karşılaştığında normal durumlarda verdiği tepkilerden farklı bir tepki verebilme olasılığını göz önünde bulundurabilir. Dolayısıyla yeni durum ve değişikliklere uyum sağlayabilirler.
Sahip olduğu bilişleri, bilgileri, kuralları içinde bulunduğu duruma/ probleme özgü önlemler alarak uyarlayabilir, değiştirebilirler.
Farklı bağlamlar ve örneklerden elde ettiği bilgileri harmanlayarak hareket eder, bakış açısının yönünü değiştirebilir.
İçinde bulunduğu durumun karmaşıklığına uygun olarak geçmişten gelen bilgi birikimi ve öğrendiği kavramları birbirinden ayrı parçalar olarak görmeden birbirleriyle iç içe geçtikleri yerleri göz önünde bulundurarak hareket edebilirler.
Zor durumlar karşısında çokça çözüm üretebilirler.
İletişimleri daha olumludur.
Stresle daha iyi baş edebilirler.
Bilişsel esnekliği düşük kişilere göre daha mutludurlar.
Eleştirel ve yaratıcı düşünme becerisine sahiptirler.
Kendilerine dair inançları bilişsel olarak esnek olmayanlara göre daha olumludur.
NOT: İhtiyaç duyduğumuz esneklik, dayanıklılık gibi beceriler de diğer tüm beceriler gibi öğrenilebilir, sonradan geliştirilebilir.
Hayatta kalan tür ne en güçlü ne de en zeki olandır… Hayatta kalan tür, değişime en iyi ayak uydurandır.
Charles Darwin
Yararlanılan Kaynaklar:
Altunkol, F. (2011). Üniversite Öğrencilerinin Bilişsel Esneklikleri ile Algılanan Stres Düzeyleri Arasındaki İlişkinin İncelenmesi. Yüksek Lisans tezi, Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Adana.
Kolburan, Ş.G., Eker, E., Akdeniz, B. (2019). Bilişsel Esneklik ve Mizah Stilleri Arasındaki İlişkinin Değerlendirilmesi. Türkiye Klinikleri Adli Tıp ve Adli Bilimler Dergisi. 16(1), 1-13.
Koşar, B. (2019). Üstün Çocuklarda Bilişsel Esneklik ve Öz düzenleme Becerisi. Yüksek lisans Tezi, Lefkoşe.
Seçim, G. (2020). Bilişsel Esneklik ve Duygu Düzenleme Özelliklerinin Psikolojik Sağlamlık Üzerine Etkisi. Türk Eğitim Bilimleri Dergisi. (18), 505-524.
